Hầm địa đạo Mỏ sắt Trại Cau nằm trên địa phận thị trấn Trại Cau, huyện Đồng Hỷ, tỉnh Thái Nguyên. Ra đời trong những năm cuối của cuộc kháng chiến chống Mỹ, hầm địa đạo do công nhân mỏ sắt Trại Cau xây dựng với quy mô lớn để đảm bảo an toàn cho hoạt động sản xuất và làm nơi trú ẩn cho công nhân, nhân dân địa phương. Do đó, hầm địa đạo mang tên “hầm địa đạo Mỏ sắt Trại Cau”.
Theo Ông Hoàng Minh Thông, Phó Chủ tịch UBND thị trấn Trại Cau và bà Lưu Thị Dung từng là công nhân của Mỏ sắt cho biết hầm địa đạo được xây dựng vào năm 1970. Đây là thời điểm đế quốc Mỹ tăng cường tấn công và đổ bộ xuống miền Bắc để nhanh chóng kết thúc chiến tranh, trước tình hình chiến sự ác liệt, công nhân mỏ sắt đã nhanh chóng xây dựng hầm địa đạo này.
Hầm địa đạo được đào sâu qua khu vực đất đá rắn nên hệ thống hầm không cần sử dụng đến kè đỡ. Chỉ có khu vực ra vào được xây bằng gạch và có kè chống thêm bằng gỗ. Các hầm trong địa đạo được đào theo kiểu mái vòm sâu vào trong lòng núi, sau đó tỏa ra nhiều hướng theo hình xương cá, độ cao của mái khoảng 4m, nơi rộng nhất lên tới khoảng 20m2. Hầm địa đạo được thiết kế vô cùng chắc chắn, đồng thời có hệ thống chiếu sáng và cung cấp nước đầy đủ. Dọc theo hai bên hầm được đào rãnh để làm nơi thoát nước, hầm còn chia thành từng khoang nhỏ đủ để kê giường ngủ. Hầm địa đạo gồm có hai hệ thống chính gồm: Hầm tại đồi Nhà hát (trên đỉnh đồi là khu đất bằng phẳng, thường tổ chức chiếu phim cho công nhân) thuộc tổ 10, đây là hầm dài nhất với độ dài trên 100m, gồm 3 cửa ra vào từ các phía. Hầm tổ 11 thì có quy mô nhỏ hơn, gồm 2 cửa chính, ở giữa có đường thông không khí lên đến đỉnh đồi. Ngoài hai hệ thống hầm lớn, trong thị trấn còn có một số hầm địa đạo nhỏ với chiều dài từ 20m đến 30m.
Thời điểm đế quốc Mỹ thả bom đánh phá, hàng trăm công nhân và người dân nơi đây đã được chuyển vào hầm trú ẩn an toàn. Một số bộ phận quan trọng của Mỏ như: tiện, phay, bào đã được đưa hẳn vào trong hầm để phục vụ sản xuất. Cũng trong thời gian này, từ năm 1970 – 1973 Trạm Y tế, trường mầm non cũng được bố trí ngay gần cửa hầm để khi cần có thể kịp thời sơ tán vào phía trong.
Chiến tranh đã lùi xa, hầm địa đạo Mỏ sắt Trại Cau đã không còn, chỉ còn lại một vài vết tích cho thấy một thời chiến tranh ác liệt đã diễn ra tại đây. Khu hầm thuộc tổ 11 ngày nay đã bị phá bỏ để tạo mặt bằng cho khu dân cư sinh sống, hầm phía đồi Nhà hát thì bị sập và bịt kín hai cửa chính. Hiện nay chỉ còn vết tích của duy nhất 1 cửa chính của hầm dưới đồi Nhà Hát.

Hình 1. Cửa hầm duy nhất còn lại (hầm dưới đồi Nhà Hát)